İlişkinin amacı aynı zamanda iletişimin de amacıdır: İletişim
yoluyla ilişkinin amacı gerçekleştirilmeye çalışılır. İlişkide amaç enformasyon
vermek veya almak, bir etkinlik için tasvip (veya aksi) vermek veya almak; bir
imaj veya kimliği tasdik veya reddetmek; bir emre uymayı (veya uymamayı)
açıklamak veya kazanmak; birlikte bir şey yapmak; herhangi bir psikolojik veya materyal
kazanç sağlamak; paylaşmak; baskı kurmak; tanımak, tanıtmak; bir şeyler almak
veya vermek; herhangi bir nedenle birliktelik kurmak olabilir. İletişimin amaç
ve aracındaki gelişme de hem kendiliğinden olmaz hem de herkesin ortak çıkarına
cevap değildir. Telgraf, radyo, sinema ve televizyon halkın enformasyon ve
eğlence gereksiniminin karşılanması amacıyla, halkı seven sermaye tarafından
halka hizmet için çıkarılmamıştır.
İletişim amaçlı
bir girişimdir
Birinin sigarasını yakan, birine kapıyı tutan, birine
gülümseyerek "günaydın" diyen, "yanınıza oturabilir miyim?"
diye soran insan, sadece sigara yakma, kapı tutma, günaydın deme ve yanında oturma eylemini mi yapıyor? Sigara yakma,
kapıyı tutma veya "günaydın" demekle amaçlanan sadece o anlık ilişki
ve anlatımla mı sınırlıdır? İşsiz insanlar “ben çalışmayacağım” dedikleri veya
“tembel” oldukları için mi işsizler? Siz hiç söz söylemek için söz söylediniz
mi? Telefonda “nasılsın” dediğinizde, gerçekten amacınız nasıl olduğunu
öğrenmek mi? Yolda birine merhaba demekteki amaç ne? Saçını kaşırken, burnunu
karıştırırken, tırnaklarını yerken, elinle farkında olmadan hareketler
yaparken, iletişimde mi bulunuyorsun? İletişimdeysen, kiminle? Tırnağını yeme
gereksinimi, bu gereksinimdeki amaç (ve sonuç) nereden ve neden kaynaklanıyor?
Herhangi bir İletişimin olması için amaçlı olarak bir şey yapmak veya söylemek
mi gerekir? Amaçlamadan iletişim olmaz mı? Yemek yerken ağzının şapırtısından
Mustafa’nın rahatsız olduğundan haberin var mı? Yürüyüşüne ve giyinişine, saçlarının
şekline gülenler olduğunu biliyor muydun? “Gülsünler, iletişim olmuyor ki”
diyebilir miyiz? O zaman iletişimde amacı nerede veya nerelerde
konumlandırmamız gerekir?
Amaç en geniş anlamıyla bir sonuç elde etmeyle ilgilidir.
Sonucun doğası ilişkide bulunanların amaçlarına, güç ilişkilerinde tarafların
durumuna, tarihsel ve duygusal bağlama, iletişimin türüne ve kullanılan araca
bağlı olarak değişir. Amaç hiç vermeden sadece tek taraflı almayı, az verip çok
almayı veya paylaşmayı içerebilir. İletişimde, iletiyi paketleyen ve gönderenin
amacı, amacın amaçlandığı alıcının herhangi bir amacıyla herhangi bir şekilde
örtüşmüyorsa, sonucun ne olacağı alıcının kuracağı bağın doğasına bağlıdır.
Kuracağı bu bağ da, özgürce ve bağımsız bir şekilde oluşmaz; aksine, ilişkinin
olduğu örgütlü yer ve zamandaki güç/iktidar ilişkilerinin bir fonksiyonu olarak
ortaya çıkar.
İletişim birbirinden kopuk ve bağımsız ilişkiler ve kelimeler
dizisi değildir. Birine kapıyı açma, birinin sigarasını yakma veya birine
“günaydın” deme eyleminde, kültürel, teknolojik, tarihsel, duygusal ve kişisel
bağlamlara göre şekillenen anlamlar vardır. Bir şey söylememe, bir ilişki
kopukluğu veya iletişimsizlik değil, bir şey söylemektir. Akla gelen her tür
ilişki ve iletişimde daima bir amaç vardır. En amaçsız görünen bir davranışın
ardında bile daima bir neden yatar. İnsan her zaman bir davranışı bilinçli bir
nedenle yapmayabilir. Örneğin, konuşurken el hareketleri yapan bir amaç
gütmüyor olabilir ve büyük çoğunlukla öyledir. Kendi başlarına amaçsız
görünseler bile, bunlar da aslında bir amacın iletilmesinin ve bir gereksinimin
giderilmesinin bütünleşik parçalarıdır. Onlarsız da amaç gerçekleştirilebilir.
Fakat iletişimde bir diğer taraf olduğunda, bu amaçsız görünen parçalar, diğer
insanın amaçlı girişiminin önemli bir parçası yapılabilir. Dolayısıyla
iletişimin amaçlı bir girişim olması, tek bir tarafın olmadığı durumlarda,
diğer tarafın da amaçlarını ilişkiye katar. Böylece, bir tarafın
amaçlamadıkları diğer tarafın amacı içinde olabilir.
Çoğu aydınlar iletişimin amaç yönlendirmeli
olduğu üzerinde hemfikirdir (Tracy, 1990). İletişimin amaçlı bir girişim
olması, kesinlikle tarafların olası kararlar ve etkinliklerden en uygun olanı
seçeceği veya seçebileceği demek değildir. Olası karar ve etkinlikler kendi
tercihi ve gücü dışında olabilir. Kendisine sadece tek bir seçenek verilmiş
olabilir. İçinde bulunduğu güç ilişkileri veya duygusal bağ nedeniyle en uygun
olanı seçemeyebilir. “Yanlış bilinç” veya yanlış bilgilendirme nedeniyle
seçtiği aslında kendisi için uygun olan olmayabilir. Fakat yanlış veya doğru,
uygun veya değil, her zaman bilinçli olmasa bile, daima doğasından stratejiktir
(Haslett, 1987; Kellermann, 1992). Bu stratejiler örneğin uymayı sağlama
(Miller, Boster, Roloff, & Seibold, 1977; Sillars, 1980), başlangıç
etkileşimleri (Berger, 1977) ve ilişki geliştirme (Roloff, 1977) gibi
ilişkilerde çeşitli
biçimlerde kullanılır.
Egemen anlatımlara göre, iletişimde mesajlar beklenen bir
etkiyi veya sonucu elde etmek için gönderilir. Schramm, McQuail, Blumler,
DeFleur, Pool ve benzerleri gönderici açısından iletişimin amacının enformasyon
verme, öğretme, memnun etme ve teklif etme veya ikna etme olduğunu belirtirler.
Alıcı açısından iletişimin amacı ise, verilen enformasyonu anlama, öğretileni
öğrenme, zevk alma ve teklif veya ikna üzerinde karar verme olarak ortaya
çıkar.
Böylece iletişimin dört ana tipi olduğu belirtilir: enformasyon verici,
eğitimsel, ikna edici ve eğlendirici. Bu iletişim türlerinin birkaçı birden
olabilir. Örneğin reklamcılık ikna ve enformasyon birleşimidir (Schramm,
1971:19, 34).
Egemen görüşü yansıtan Schramm (1973: 31) görevler
kategorisini siyasal, ekonomik ve genel toplumsal sisteme şöyle bağlamıştır:
(a)
Gözetleme:
Siyasal sistemde bilgi toplama; ekonomik sistemde kaynaklar ve alışverişte
haber verme; genel toplumsal sistemde toplumsal kurallar, roller hakkında bilgi
ve haber verme (Lazarsfeld ve Merton, 1948:20; Lasswell, 1948).
(b)
Karşılıklı bağlılık sağlama: Siyasal sistemde bilginin yorumu, politikanın yapımı,
yayımı ve uygulanması; ekonomik sistemde ekonomi ile ilgili enformasyonun
yorumu, ekonomik politikanın kararlaştırılması, pazarın denetimi; genel
toplumsal sistemde halkın anlayış ve isteklerinin eşgüdümü, toplumsal denetim
operasyonu; Ayrıca yorumlama toplumsal değişimi köstekleyebilir ve toplumsal
uyum yaratabilir (Wright, 1959:20).
(c)
Toplumsal mirasın aktarılması: Siyasal sistemde yasaların ve adetlerin aktarılması;
ekonomik sistemde ekonomik davranışı açıklamak; genel toplumsal sistemde
toplumsal normların ve rol kalıplarının toplumun yeni üyelerine aktarılması.
(d)
Eğlence:
Siyasal ve ekonomik sistemlerde "eğlence" yoktur; genel toplumsal
sistemde boş vakit geçirme, gerçek sorunlardan ve işten kurtarma, rastlantıyla
öğrenim ve toplumsallaşma vardır.
Dikkat edilirse, iletişimin amacı ve rolü var olan egemen bir
yapıya olan faydası açısından değerlendirilmektedir: Sendikasız bir işçiyi
işinden atmak isteyen bir patron için, iletişimin amaçlı sonucu anlık ve
kesindir: "Şimdiye kadar verdiğin hizmet için teşekkür ederim. Sana artık
ihtiyacım yok." İletişim böylece arzulanan amaçla sonuçlanır. Kimin
arzuladığı amaçla?
Bir grevi takip eden sözleşmeyle elde edilen ücret artışı
amaçlı bir iletişimin sonucudur. Bu iletişimde taraflar isteklerini elde etmek
için mücadeleler vermişler ve belli bir sonuca ulaşmışlardır. Fakat ilişki ve
iletişim devam etmektedir: Bu sonuçla devam eden ilişkilerde, ücret
politikalarının ayarlanmasıyla, örneğin ücret artışının kiralara, tüketim
malları fiyatlarına yansıtılmasıyla, çalışanların elde ettiği bir sonuç,
sermayenin amaçlı bir diğer girişimiyle gelen yeni bir sonuçla yeniden
biçimlendirilir. Bu da süregelen mücadeleyi yeniden üretir: İletişimin her
amacı herhangi bir sonucun ve bu sonuç da yeni bir başlangıcın veya eskiden
süregelenlerin üreticisidir (Erdoğan, 1997:21).
İletişim gönderenin veya egemen bir yapının amacına uygun
etki elde etmeye ve bu amaçla bilginin veya enformasyonun iletilmesine
indirgenmemelidir. İletişim, belli örgütlü yer ve zamanda, belli
amaçları olan ilişkiyi anlatır. Bu amaçlar arkadaşlık
kurma ve sürdürme, dayanışma, rekabet, çekişme, kavga, bir şey verme veya alma,
satma, sömürme, sevme, barış veya savaş gibi sayısız ilişki biçimleriyle
ilgilidir. Teknolojik araçlarla olan iletişim de, yüz yüze iletişim gibi,
insanlar arasında örgütlü yapılarda araçlardan geçerek yapılan ilişkiler olarak
ortaya çıkar. Kitle iletişiminin mesaj, bilgi, enformasyon ve dedikodu iletmesi
soyut semboller alışverişinden çok, bu soyutluktan geçerek kurulan veya
kurulması istenen somut ilişkilerle ilgilidir.
Bir işçinin, memurun veya akademisyenin ücret artışı veya
izin istemesi iletişiminde, iletişimin amacının arzulanan sonuca ulaşması için
gerekli koşullar onun kontrolünde değildir. Dolayısıyla, amaç gerçekleşmesi
özellikle güç/iktidar ilişkilerine bağlıdır. Güç bir tarafın güçsüzleştirilmesi
nedeniyle oluşan asimetrik bir yapıdan, eşit veya eşite yakın güç ilişkileri
nedeniyle simetrik bir yapıya kadar değişebilir. Ayrıca, güç daha önce
belirlenmiş yapıyla birlikte gelebileceği gibi, iletişimi başlatıncaya kadar
görünmeyebilir veya az olabilir; fakat ilişkinin başlamasıyla baskı ve
egemenlik ilişkileri de başlayabilir. Bazı koşullarda
bir taraf diğerinin amacını gerçekleştirmekten başka bir seçeneğe sahip
değildir: Çıkmazdadır, başka seçeneği yoktur, esirdir, köledir, tutukludur,
hapistedir, işkence odasında buzlu su ve elektrik şok tedavisine tabi
tutulmaktadır veya "polis dövmemiştir" diye rapor vermek zorunda
bırakılan bir doktordur. Bazen seçeneksizlik kişinin duygusal bağla veya
duygusal katılmayla özgür bir seçeneğe dönüşür: Kadın huysuz kocasını idare
eder!
Sembolsel etkileşime göre, iletişimin
olması için niyetin (amacın) olması gerekmez. Elbette, iletişimi
gönderen-mesaj-alıcı çizgiselliği içine sıkıştırırsak, gönderen herhangi bir
amaçla bir şey göndermez ise, o zaman iletişim olmaz. Oysa iletişimi etkileşim
(interaction) olarak tanımlayan yaklaşımda, iletişimin olması için taraflardan
birinin amaçlı olarak bir şey göndermesine gerek yoktur. Taraflar ilişki
sırasında istemeden ve farkında olmadan bir çok mesaj gönderebilir ve bu
mesajların bazıları yorumlanabilir.
İnsanlar arasındaki ilişkilerde amaçların örtüşmemesi,
uyumsuz olması veya beklentilerin farklılığı gibi nedenlerle, bir tarafın amacı
gerçekleştirilmediği gibi, amacı gerçekleştirmek için girişilen ilişkideki
iletişimin sonucunda, amaçlanmış iletişim amaçlanmamış sonuçlar çıkartabilir.
Bir taraf istemeden veya farkında olmadan iletişime sokulabilir veya iletişimin
konusu yapılabilir. İnsan amaçlamadan bir iletişimin parçası olabilir. Bir
tarafın istemediği veya bir tarafın farkında olmadan gönderdiği mesajlar ilişki
ve değerlendirmeye sokulabilir. İnsan istemi dışında mesaj gönderebilir ve
istemeden mesajlar alabilir. Kısaca, amaçlamadan, kendi istemi olmadan her
hangi bir ilişkiye girebilir veya ilişkiye veya değerlendirmeye konu olabilir.
Farkında olmadan bir iletişime araç, gönderen veya alıcı olarak sokulabilir.
Örneğin giyilen çorabın rengi, dişlerinin arasının aralıklı olması, boyunun
kısa olması, zayıf veya şişman olması, sinirli olması, yüksek sesle konuşması,
seçtiği kelimeler ve dünya görüşü önem kazanabilir. Bunun yanında, kazayla,
rastlantıyla, umulmadık, beklenmedik bir iletişim durumu olabilir.
İstem dışı mesaj gönderme ve alma, iletişimin sadece amaçlı
olduğunu değil, aynı zamanda iletişimin sosyalliği ve güç ilişkileriyle
bağlılığını anlatır. İletişimde güç ve güçsüzlük iletişim ilişkisinin her
safhasında veya her anında zorunlu veya gönüllü katma ve katılmayla görünür.
Bir işçinin giyimiyle çalışma ortamı arasındaki uyum, o işçinin kendini ve
giyimini çalıştığı ortamın koşullarına göre ayarlamasını gerektirir. Bir patron
da öyle. Fakat patronun koşullara uyması veya uymamasının getirdiği sonuçlarla,
bir işçinin koşullara aykırılığının getirdiği sonuçlar arasında epey nitelik
farkı vardır. İşçi iş koşulunu değiştiremez ve belirlenmiş koşullara uymak
zorundadır. Patron işin koşullarını, işin yapısına göre belli ölçülerde
değiştirme olanaklarına ve gücüne sahiptir. İşin düzenini ve bu düzen içinde
kendi iletişimini kendi örgütler. Bu örgütlemede işçinin yeri ve fonksiyonu
örgütlenmişe belli sınırlar içinde sağlanan özgürlük çerçevesinde uymadır.
İstemeden gönderilen ve
alınan iletiler: İstemeden
mesaj gönderme ve değerlendirilme, gönderenin farkında olmadığı, iletişime
sokmayı düşünmediği ve istemediği veya saklamaya çalıştığı halde karşıdaki
tarafından iletişime sokulan mesajlar olabilir. İstemeden mesaj göndermede,
diğer taraf herhangi bir şekilde belli etmedikçe, gönderenin bu iletişimden
haberi bile olmaz.
İnsanın sesi, bakışı, kokusu, duruşu, giyinişi, konuşması,
yemesi, içmesi, oturması, kalkması, göz ve yüz rengi, yürüyüşü, fiziksel
yapısı, kravatı, giydiği gömleğin, pantolonun ve ayakkabının markası, saçının
taranışı, arabası, yaşadığı yer ve yaptığı iş, neyi nasıl söylediği vb o kişi
hakkında değerlendirmeler yapmak için iletişime sokulup kullanılır.
Bir veriyi (konuyu, olayı, özelliği, değeri) iletişime
sokmayı isteme veya istememe iletişimde kontrolün kimin elinde olduğu,
kontrolün nasıl yapıldığı ve kontrolün yoğunluğuyla anlam kazanır. Güç ilişkisi
yanında, kibarlık, duygusallık, duyarlılık, kırmama isteği gibi nedenler de bu
bağlamda önemli rol oynar.
Toplumdaki birimler içi ve arasındaki çıkar ve güç
kompozisyonu ve anlayışı "istenmeyeni" aynı biçimde
anlamlandırmayabilir: Kulağına küpe takan genç erkek bunu kendine değer katmak
için (veya baskıya karşı direnme ifadesi olarak) yapabilir. Annesi için güzel
görünebilir. Babası için "erkeğin kadınlaşması" olarak nitelenebilir.
Kuyumcular için, artan satış ve kar demektir.
İstemeden mesaj alma ve değerlendirilme, kaza olmayan amaçlı
iletişimin bir parçasıdır. Reklam afişleri buna somut bir örnektir.
Kendiliğinden olma,
normallik görünümü: Bazı
iletişim ilişkileri öylece kendiliğinden oluyormuş gibi görünür. Birlikte bir
yerde yaşayan insanlar, sokakta yürüyen insanlar, çalışan, kahvede tavla atan,
evde televizyon seyreden insanlar isteseler de istemeseler de sürekli
"kendiliğinden olan” “normal” iletişim içindedirler. İnsanlar zaman ve
mekanı kendi dışındaki bir nesneye veya insana göre, o nesnenin veya insanın
hareketiyle kendi fiziksel hareketi arasındaki zaman ve mesafeyi dengeleyerek
yolda yürüme, oturma, yan yana yürüme, geçme ve çarpışmama iletişimini
gerçekleştirirler. Bu iletişim sözsüz olarak duyular ve hareketin koordinasyonu
ve öğrenilmiş kültürel pratiklerle yürütülür. Bunlar sanki kendiliğinden oluyor
gibi görünür, aslında ilişkiyi düzenlemeye yönelik amaçlı faaliyetlerdir.
Normalleştirilmiş zorunluluk: Çağımızın insanı kendini özgür
olarak niteler. Aslında, insan gününün büyük bir kısmını kendinin özgür iradesi
dışında, kendi örgütlemediği zaman ve yerlerde
geçirir. Bu yerlerin başında iş yeri ve okul gelir. Bu insana normal olarak
görünür; çünkü o yer ve zamanda kişi öğrencidir veya çalışan biridir. İnsan
çeşitli örgütlü yer ve zamanda zorunlu olarak belli ilişkilere girer ve bu ona
normal gelir. Çünkü çalışmak zorundadır, oraya o zamanda gitmek zorundadır ve
bu zorunluluk normalleştirilmiştir. Okula gitmek zorundadır, çünkü bu
normalleştirilmiştir. Susmak ve katılmak zorundadır, çünkü ciddi risk vardır ve
bu risk de normalleştirilmiştir. Bu normalleştirilmiş zorunluluklar ekmek
parası için arzu etmediği bir işi yapmaktan, devlet terörünün kullandığı
işkence iletişimine konu olmaya kadar sayısız çeşitlilikler gösterir. Serbest
kölelik ilişkilerinin egemen olduğu ortamda, insanlar yaşam boyu kendi özgür
iradeleri dışında kendi istemleri gibi görünen iletişim ağı içine sokulurlar.
Emek sömürüsünden geçerek kar sağlama amacına araç olurlar. Polisler yolda
durdurur kimlik kontrolü yaparlar. Okulda ve işte sorulan soruya cevap
vermelisin. Önlük veya etek giymelisin. Kravat takmalısın.
Planlanmış rastlantı ve
işgal iletişimi: Eğer
iletişime yaşanan gerçeği anlamlandırma ve faaliyetler ağı olarak bakarsak,
amaçsız iletişim olgusu anlamını yitirir. Planlanmış rastlantıyla, amaçlanan
taraf planlayanın amaçlarını gerçekleştirecek bir iletişime sokulur: Biriyle
karşılaşmayı planlarsınız ve buna tesadüf süsü verirsiniz. Pusu kurmak da
böyledir.
Mektup, broşür, televizyon, radyo ve duvar afişi amaçlı bir
(ekonomik, siyasal ve kültürel) iletişimi gerçekleştirmek için kullanılır;
fakat alıcı durumundaki insanlar bu mesaja rastladığı zaman, çoğu kez bu mesajı
arayış içinde olmadığı gibi, duymak, görmek, rastlamak bile istemeyebilir. Bu iletişim
durumu tek taraflı planlanmıştır; duyulardan geçerek yapılan bir işgaldir.
İstemeyerek girişilen ve kentsel yaşamın her anını ve yerini dolduran eden,
kırsal alana kadar gittikçe hızla yayılan bir "işgal iletişimi" de,
özellikle uluslararası özel şirketlerin reklamlarıdır. Kentlerde insan başını
her döndürdüğü yerde üst üste, yan yana veya alt alta yerleştirilmiş mesajların
saldırısıyla yaşar. Planlı işgal ve rastlantının bu saldırısı, egemenliğe boyun
sunma yaratarak, günlük yaşamın çirkin bir parçası olur. Çoğu kez insanlar bu
çirkinliği yaşar ve görmezler veya görmezlikten gelerek kaçış ararlar.
Çevremizin ve algı alanımızın bu şekilde istila edilmesi, toplumu ve toplum yaşayışını
biçimlendirmede kimin söz sahibi olduğunu ve kimin çıkarlarının yaşamı ve
çevreyi düzenlediğini ve iletişimi örgütlediğini anlatır.
İstemediğine direniş ve
mücadele: Çevremizi
sinyalleriyle saran sayısız amaçlı iletişime girmeme olanağı günümüzde insanların
elinden önemli ölçüde alınmıştır; çünkü insan televizyon seyretmek, radyo
dinlemek, gazete okumak, sokağa çıkmak, işe gitmek, iş verenin istediklerini
yapmak, gezmek, eğlenmek, özlüce günlük faaliyetlerde bulunmak zorundadır.
Bunları yaparken de insanlar gözlerini ve kulaklarını kapatamaz. Dolayısıyla
amaçlı iletişimin iletilerinin her an saldırısındadır. Bu iletiler kitle
iletişim araçlarından yayılan reklamlar, köşe başlarına konmuş panolar veya bir
kenti harabeye çeviren bombalar olabilir.
Dolayısıyla amaçsız iletişim, görünen amaçsızlığında, aslında
önemli amaçları gerçekleştirir. Amaçsızlığı, rüzgarın önünde savrulan süpürge
otuna benzer; süpürge otu rüzgarın oynayışının kurbanıdır.