Zaman senin mi? Zaman, baskı ve terör
Zaman bağlamı: İletişim örgütlü zamanda olur
İletişimde zaman kavramı iletişimi anlama ve
değerlendirmemizde önemli bir yer kaplar. “Ben özgürüm her şeyi yaparım” diyen
birisi aslında bilinç yönetimi yoluyla oluşturulmuş geri zekalılaştırılmışlığın
ve cehaletin bilgiçlik taslamasına bir örnektir. Elbette ilk soru “neyi
yapmaktan bahsediyorsun?” sorusudur. Yapmak istediğin şey önce “bir yerde”
olmak zorundadır. O yer neresi? O yeri kim örgütlemiş? O yerin sahibi kim? O
yeri kullanma olanaklarına ve olasılıklarına sahip misin? Yerin ötesine
gidelim: Yapmak istediğin bir şey “bir zamanda” olmak zorundadır. Hangi zaman
senin zamanın? Hangi zamanı sen örgütleyebilirsin? Boş zamanını, doğum gününü
ve izin zamanını mı? “Özgürce” planladığımız ve kutladığımız doğum günü bile
tüccarın günüdür. Ücretli köle hangi zamanı örgütleyebilir ve hangi zaman onun
için başkaları tarafından örgütlenmiştir? (Senin örgütlediğin sana ait
olan zaman ve yer var mı? Düşün)
Boş zamanın da sömürgeleştirildiği koşullarda zaman ve yer mülkiyetin ve
mülkiyet ilişkilerinin bir parçasıdır. Zamanı ve yeri örgütleyerek herhangi bir
özgürlüğü kullanmak aynı zamanda materyal ve diğer bir çok olanaklar (ekonomik,
siyasal ve kültürel olanaklar ve güç) gerektirir: Özgürlüğü kullanma olanakların
(örneğin paran) yoksa, özgürlüğün teorik olarak var olmasının hiçbir anlamı
yoktur: Özgürlük vardır, ama senin için değil. Seyahat edemedikten sonra,
seyahat özgürlüğünün; ücret politikalarına karar veren güç yapısının içinde
etkili bir şekilde yer almadıktan veya bu güce etki edemedikten sonra, söz
söyleme (ifade) özgürlüğünün; çalışma koşullarına en küçük bir etkide
bulunamadıktan sonra çalışma özgürlüğünün senin için hiç bir anlamı yoktur.
Eğer senin için hiç bir anlamı yoksa, neden var? Yanıtı şöyle verelim: Red
Kid’in atı Düldül koşmuyor. Etkili, verimli ve karlı ve de yerelleştirilmiş
uluslararası esnek üretim için koşması gerek. Red Kid bir sopaya Düldülün
seveceği yiyeceği takıyor ve Düldülün gözünün önüne uzatıyor. Düldül sopaya
takılı yiyeceği yemek için dört nala koşmaya başlıyor. Sopaya takılı “yemlere”
ve “umutlara” hep bir yenisini ekleniyor. Arada elbette milyonlarca Düldüllerin
biri veya birkaçı bir veya birkaç umuda birkaç diş atıyorlar. Lotodan, totodan,
milli piyangodan veya simit satarak zengin oluyor birkaçı. Bunlar da fırsat
özgürlüğü yemleri olarak sunuluyor Düldüllere. Yirmi birinci yüzyıldayız,
Düldülün her yanı yemler ve umutlarla dolu: Düldül hala koşuyor. (Milyonlarca
tüketici, izleyici, seyirci, taraftar ve çalışanları düşünün ve Düldülle
karşılaştırın. Sistemli bir şekilde işlenen geri zekalılaştırılmışlık “böyle
karşılaştırma yapılmaz, hayvan mıyız?” diyecek seviyeye indirilmiştir. Ne
dersiniz, indirilmemiş midir?) Düldül,
Red Kid’in; yiyecek, Red Kid’in; sopa, Red Kid’in; ip, Red Kid’in; yol, Red
Kid’in. Red Kid’in dünyanın her köşesinde “at oynatması” gerek, her köşesini
demokratikleştirmesi, özgürleştirmesi, serbest rekabeti geliştirmesi,
Dalton’ların ve diğer kötülerin mülkiyet haklarını çiğnemesini önlemesi ve
onlara hak ettikleri cezayı vermesi ve daha bir sürü “iyi iş” yapması gerek.
Bunların hiç birini Düldülsüz yapamaz. Red Kid Düldülün üstünde Düldüle bakıp
gülüyor. (Hakikaten bunlar Red Kid’in mi? neler Red Kid’in dersiniz?).
Düldülün üstündeki Red Kid’e de
“Düldülün üstündeki Düldül” olmaksızın hiç bir şey yapamayacaklar bakıp huzurla
gülümsüyorlar. (Teknokratlar, menejer elitler, yüksek maaşlı yönetici
kadrolarda çalışanlar, televizyon şarlatanlığıyla yüksek maaş kazanan bazı
akadeisyenlerle Red Kid’i karşılaştırın). Red Kid Düldül olduğunun farkında bile değil: “Ben yalnız
bir sığır çobanıyım (cowboy)” diye hala Dalton’ların ardından koşuyor. Dikkat
edilirse, özgürlük ve benzeri iddialara ve masallara somut yaşam örneklerinden
hareket ederek yanıt verildiğinde, insan ilişkisinin, iletişiminin ve
özgürlüğünün doğasının örgütlü zamanın (yerin ve olanaklara sahipliğin ve
kullanabilmenin) doğasıyla bağıntılı olarak biçimlendiği görülür.
Bir insanın kendi zamanını arzu ettiği şekilde düzenlemesi ve
kullanması örgütlü yaşamın getirdiği koşullara bağlı olarak çeşitli oranda
elinden alınmıştır. Mutlak kölelikte kölenin zamanı (neyi ne zaman yapacağı
veya yapmayacağı) efendisi tarafından belirlenir. Kölenin zamanı kendi
tarafından örgütlenmemiştir. Demokrasi denen günümüz koşullarında birey örgütlü
yerde sahip olduğu güce bağlı olarak zaman üzerinde örgütleme olanağına
sahiptir. Okul zamanı öğrencinin örgütleyemediği bir zamandır. Öğrenciye kalan
seçenek okula kendi dışındaki güçler tarafından belirlenen zamanda gelmek veya
riskleri göze alıp gelmemektir. Özel teşebbüste işçi olanlar için iş zamanı
kendinin düzenlemediği ve katılmak zorunda kaldığı zamandır. Mülkiyet
haklarını, ilişkilerini ve düzenini bozmak için planlanan zaman (örneğin banka
soymak), gayri meşrudur: Zamanı bu şekilde planlayıp kullananların, zamanı bu
şekilde örgütlemelerini önlemek için, zamanı örgütleme olanakları ellerinden
alınır. Bu tür kişiler zamanın tümü örgütlü bir güç tarafından planlanan
örgütlü bir yere (hapse) tıkılırlar.
Dikkat edilirse zaman sosyaldir ve sosyaldeki ilişkilere
bağlı olarak çeşitlilik gösterir. İş zamanı iş dünyasının gereksinimleri
doğrultusunda iş verenlerin örgütlediği zamandır. İş dışı zaman uyku,
temizlenme, alışveriş, yemek yeme, dinlenme, sanat, eğlence ve spor gibi
insanın sosyal, psikolojik ve fiziksel varlığını sürdürmek için gerekli olan
kendini yenileme zamanıdır. Günümüzde zaman iş zamanında çalışarak yaşamını
sürdürmede satın alma aracı olan para kazanma ve iş dışı zamanda ise kazandığı
parayı harcayarak ertesi gün işe kendini fiziksel ve ruhsal olarak hazırlama
biçiminde düzenlenmiştir.
Zaman elbette örgütlülükteki bir akışı ve bu akışın
düzenlenmesini anlatır. Örneğin bir sözün söylenmesi, algılanması ve
anlamlandırılıp karşılık verilmesi akan zaman içinde olur. Eğer iki kişi
bilgisayarla iletişim yapıyorsa ve bilgisayardan bilgisayara bilgi
aktarılıyorsa, 200 sayfalık bir yazılım, kullanılan bağlantının hızına göre
birkaç dakika içinde biter. Fakat bu 200 sayfanın okunup değerlendirmesi
saatler alır. İletişim zamanda aldığı süreye göre belli bir anlam kazanır.
İletişim ne denli hızlı olursa olsun zamandan bağımsız olamaz. Zaman
teknolojinin bir fonksiyonudur. Bunlar zaman kavramının iletişimde sadece
insanın evrensel anlamda zamana bağımlılığının ifadeleridir. Bundan çok daha
önemli olan fakat ihmal edilen bir gerçek daha vardır: İletişim toplumsal
bakımdan tanımlanmış bir zaman içinde olur. Kendi kullanımı için elle bir kazak
ören bir kişinin bunu birkaç günde yapması o kişi için önemli değildir; çünkü
zamanın ölçüsü saat dilimlerine göre belirlenmemiştir. Fakat eğer aynı kişi o
kazağı bir fabrikada işçi olarak yapıyorsa, birkaç günde bir kazak örmeyle birkaç
dakikada bir tane yapma arasındaki fark, fabrikanın sahibi için kazanılan ve
kaybedilen değerdir. Bu tür üretim ilişkisinde zaman, çalışan için ücret
karşılığı başkasına ayırdığı zamandır; kapitalist içinse bu zaman verdiği
ücrete karşılık üretilen değerdir. Diğer bir deyimle, çalışanın ekmeğini
kazanma zamanı ücretli kölelik zamanıdır. Aynı zaman, kapitalist için hem
maliyet hem de üstüne yatacağı artı-değerin yaratıldığı zamandır.
Avlanma aletleri (mızrak, ok, sopa,
bıçak) aynı zamanda sadece avı değil düşman olarak niteleneni veya köleyi de
boyun sundurma, öldürme ve hatta yeme aracı olarak kullanılır. Tabi güçsüz
insan ve hayvan kaçar, avlayan kovalar; dolayısıyla avlama iletişimi belli bir
zaman alır. Hayvanı ve düşmanı avlama önce ayağın hızı kadardı; sonra tekerin
ve okun hızına göre kısaldı. Tüfek icat olup mertlik bozulduğunda avlama veya
baskıyla ikna etme zamanı kurşun hızına düştü. Fakat gene de mesafe (yer)
tüfeğin, tabancanın menzili içinde ve hedefin görünür olmasını gerektirdi.
İlkellikten çıkıp uygarlaştıkça, uluslararası, orta ve kısa menzilli
anti-balistik füzeler geliştirildi; ikna edilecek insan sayısı birden bire
kitlelerin yok edilmesi biçimine dönüştürüldü. Hedefin görünürlüğü ortadan
kalktı ve bilgisayarla bulma ve imhayla ikna kısa zamanda çoğunluğa ulaşacak
biçimde yapılmaya başlandı. Ulaşılan çoğunluk hem imha edilen insanlar hem
direnenler hem de füzeyi atan ülkede ve dost ülkelerde televizyonları başında
alkış tutan kitlelerdir. Sıcak savaş çağımızın seyirci sporu durumuna getirilmiştir:
Sermaye kendi çıkarlarını gerçekleştirirken, kitleler de kendileri gibi
ezilenlerin ezilişini seyrederler. Ekonomik, Kültürel ve siyasal pazardaki
soğuk savaş, kitleleri yoksullaştırma ve yoksun olarak tutma heyecanlı,
korkularla, kabuslarla dolu ve kanlı olur. Hele bilgisayar ve televizyon
gelişip ekonomik ve ideolojik pazarlama ilişkilerinin hızını ve yoğunluğunu
artırdığında, iletişim aynı anda kitlelere otuz saniyelik reklamlar, yarım
saatlik haberler ve farklı zaman dilimini alan programlar sunularak yapılır. (Caniliğin
uygarlık olarak satılmasını nasıl yutuyoruz? Gerçekten Yutuyor muyuz? Yutuyor
gibi görünüyorsak neden?)
İletişim belli örgütlü yer ve örgütlü
zamanda olur. Zamanı kimin, nasıl ve ne için örgütlediği egemenlik yapısını ve
ilişkilerini yansıtır. Bir öğrencinin okul ve ders zamanı kendi dışında,
kendine sorulmaksızın örgütlenir. Bir memurun veya işçinin iş zamanı onun
zamanı değildir; belli bir maaş veya ücret karşılığı emeğini sattığı zamandır.
Bu zamanı örgütleyen güç, emeği kiralayan yapıdır. İş zamanı çalışanın kendinin
örgütlediği ve değiştirebileceği ve özgür bir şekilde kullanacağı zaman
değildir. Bu zaman içindeki ilişkiler ve iletişimler de, bu zamanı örgütleyen
gücün kurallarına bağlı olarak yürür.
İletişimde zamanın kullanımı,
iletişim koşullarının bir parçası olarak farklılaşır. Zamanı kullanım özgürlüğü
günlük ilişkiler düzeni içinde ortadan kalkar ve arzu edilen biçimde kullanım
yerine, ilişkinin getirdiği egemenlik biçimine göre şekillenir. Kadının
erkeğini takip etmesinin egemen olduğu bir kültürel yapıda, kocasıyla sokakta
yürüme zamanı iki adım geriden yürüme iletişimi biçiminde düzenlenmiştir.
Sınıfta öğrencinin zamanı öğretmeni dinleme ve not alma biçimindedir.
Zaman üzerinde egemenlik sadece
zamanın gaspını değil aynı zamanda, zamanın teknolojik gelişmelerle kontrolü ve
zamanın teknolojinin fonksiyonu olmasını da getirir: Orta çağ imparatorluğunda
İstanbul’un fethine hazırlanma ve savaşı yapma süresi, savaşta Osmanlı
ordusunun iletişim ağının niteliği ve hızı ile yaşadığımız çağın Amerikan
imparatorluğunun savaşa hazırlanması, Irak'ı uzaktan bombalaması ve kara, hava
ve denizdeki güçlerle iletişiminin niteliği ve hızı arasındaki fark çok
büyüktür. Bugün iletişim teknolojisinin akıl almaz hızı ve şebekelerle yoğun
bir iletişim ağının kurulması sıcak ve soğuk savaşta, firmaların kendi
içlerinde ve aralarındaki iletişimde, dünya pazarındaki iletişimlerde, zaman
kavramını "aynı andalığa" indirmiş ve yer farkıyla gelen zaman
kısıtlamasını ortadan kaldırmıştır.
Zamanın sosyalleştirilmesi ve değerli
bir mal yapılmasında rol oynayan iletişim teknolojisinin gelişmesi
kendiliğinden olmamaktadır. Teknolojiyle zamanı fethedenler, zamanı herkes için
fethetmezler, kendileri için fethederler. Çalışanlar için iletişim
teknolojisinin gelişmesinin anlamı üzerlerindeki kontrolün artması ve daha da
gelişmesidir. İç savaşlarda ve polis hareketinde iletişim teknolojisinin aynı
andalığı ve kumanda merkezlerinin birbirine ağlarla bağlanmaları olayları
duymaya, harekete, manevraya ve tepkiye çabukluk getirir. Kısaca, modern
iletişim zamanı fethederek, örneğin karar vermede ve uygulamada, pazar ilişkilerinde,
firmaların günlük yönetiminde çabukluk getirir. Egemen için olan bu gerçek,
mücadele edenler için de belli ölçüde geçerlidir: İnternetin, telefonun ve
ulaşım şebekelerinin kullanılmasıyla bir ülkede direnen güçler çok kısa zamanda
seslerini içte ve dışta duyurma olanaklarına sahiptir.
İletişimdeki güç ve egemenlik
ilişkileri zaman kavramını belirli bir biçime sokar: Çalışma koşullarını tespit
eden kapitalist sınıf, işçi sınıfının herhangi bir hatasını, ihmalini veya işe
geç gelmesini veya işten erken ayrılmasını görür görmez, hemen zamanın
kullanımıyla ilgili kuralları uygulayarak çözüm getirir. Öte yandan her gün ve
gece, fabrikalarda ve iş yerlerinde çalışan insanlar, kapitalist sınıfın
kasıtlı ihmalleri nedeniyle yaralanmakta, sakatlanmakta, kötürüm kalmakta ve
ölmektedir. Bunların yanında bunlardan çok daha sinsi ve tehlikeli olarak, her
yıl milyonlarca insan çalışmaları sırasında soludukları havadan ve dokundukları
tehlikeli maddelerden öldürücü hastalıklar kapmaktadır. Kapitalist bunlara zaman
ayıramaz, çünkü bu, para ve kar (maliyet) konusudur. İşçi sınıfı buna zaman
ayıramaz, çünkü sorun ekmek ve ekmeğinden edilme sorunudur.
Her akşam insanların seyrettiği haber
zamanı, egemen ideolojinin egemen pratiklerinin önemli bir iletişimiyle izleyicilerin
yüz yüze olduğu zamandır. Bu yüzyüzelik, o zamanda başka alternatif
faaliyetlerin ve iletişimin oluşumunu engeller. Televizyonda maç veya diğer
programları seyir saatinde, evde sevgi ve ilgi bekleyen çocuk, bu egemen ilişki
ve iletişim içine çekilir. Artık ailede çocuğun eğitimini medya, reklam, moda,
soda, oyuncak, yiyecek ve içecek endüstrileri yapmaya başlar. Örneğin,
kapitalist pazar çıkarlarının idealleri ve kültürünün temsilcisi olan popüler
çocuk filmlerini seyir zamanı, aile eğitimini yeniden-biçimlendiren evin en
önemli köşesine yerleştirilmiş Truva’nın atının dizginleri ele aldığı zamandır.
Saatin akşam beş olması gerçek insan koşulları içinde bir çok
anlamlara gelir: Birisi için sevgilisine telefon etme zamanı ve böylece bir
ilişkiyi, o gün ve o zamanda, sürdürerek yeniden üretme zamanı olabilir. Bir
başkası için, saatin beş olması belki de eve gidip "azgın karı
dırdırı" dinleme zamanıdır ve adamın ayakları geri geri gider eve
yaklaştıkça. Geri geri giden ayak adamın sadece "keşkesidir." "Keşke"
der adam. Geçmişe dönemeyen ve şimdiyi değiştiremeyen insanın
"keşkeyle" boşuna iç çekişi... Saat beşte, örneğin, yöneticiler işçi
atarak, fazla mesai vermeyerek, esnek üretimi uygulayarak, yeni bir teknoloji
alıp daha az işçi çalıştırarak nasıl karlarını artıracaklarını tartışıyor
olabilirler. Bu sırada, belki de sadece birkaç kilometre ötede, bir
gecekonduda, asgari ücret politikalarının kurbanı aileler, ellerindeki azıcık
kömürle kışı geçirebilmek için tiril tiril titremektedir. Saat beş: Bilmem ne
İletişim fakültesindeki derslerde, iletişimin yüzde 60’ının vücut dili olduğu,
imaj yapılandırmanın faydaları, yeni teknolojilerin kamusal alana getirdiği
özgürlükler, kadına ne tür bir bakışın ve dokunuşun taciz olduğu, Weber’in,
Comte’un, Habermas’ın ve diğerlerinin ne dediği (sosyal bilim adı verilen
örgütlü dedikodu) ve Marks’ın ekonomik indirgemeciliği gibi klişeler
anlatılıyor.
İletişim ve iletişim ilişkileri zaman
içinde değişir; Fakat bunun anlamı, değiştiren gücün "zaman olduğu"
asla değildir. Zamanla insan ihtiyarlar, ama ihtiyarlayan ve ihtiyarlatan
zamanın kendisi değildir; zaman içindeki oluşum, gelişme ve değişme sürecidir.
Zaman insanla anlam bulur. Sosyal zaman ve "zamanla değişim" üretim
ilişkilerinin değişiminin getirdiği sonuçlardır.
Yukarıdaki anlatımlardan da anlaşılacağı gibi zaman sosyaldir
ve sosyal zaman asla yansız değildir. Yani sosyal zaman taraflıdır,
düzenlenmiştir ve egemenlik ilişkilerinin bir parçasıdır. Çalışan sınıflar en
önemli zamanlarını kapitaliste ve kapitalistin devlet kuruluşlarına emeklerini
satarak ücret/maaş köleliği iletişimi içinde harcarlar. İnsan uyku dışındaki
hayatının çok az bir kısmını iş dışında geçirir. Sosyal zaman egemenlik
ilişkilerine göre yapılanmış zamandır ve kölelerin yönetildiği ve çeşitli biçimlerde
yaşam mücadelesi verdiği zamandır. Bu zaman içindeki iletişim biçimi de bu
yapının özelliklerine göre şekillendirilir.
Dinlenme, kendine bakma, eğlenme zamanı iş dışı zaman
ilişkileri olarak nitelenir. Bu zaman üzerinde insanların kendi özgür kontrolü
olması beklenir. Çoğunlukla da öyle görünür. Kapitalizm kitle üretimine geçişle
birlikte, kitle tüketimini kontrol ve yönetme zorunluluğu altında, eğlence,
sanat, dinlenme ve tüketim zamanını da kolonileştirmiştir: Sanat, özellikle
popüler kültür, eğlence, tatil, yiyecek ve içecek kültürel pratikleri, ev
kültürü, kişisel tüketim kültürü, kapitalist sermayenin ve üretimin ana
girişimleri durumuna gelmiştir. Artık "boş zaman" gelişmiş kapitalist
ülkelerde tüketim ve eğlence endüstrilerinin işgali altındadır. Türkiye gibi
ülkelerde de boş zamanın örgütlenmesi ve kullanımı ve bu kullanımdaki ilişki ve
iletişim özgürlüğü, artan bir şekilde iş dışı zamanın, dinlenme ve eğlencenin
kolonileştirilmesiyle insanlar “Migros” gibi her tür alışverişin, eğlencenin ve
tüketimin yapıldığı, içinde süpermarketlerin, restoranların, sinemaların,
eğlence yerlerinin olduğu merkezlere yöneltilerek kontrol edilmektedir.
Zamanı değil, her şeyin bir zamanı var, sakla samanı gelir
zamanı, zamanla unutursun gibi deyimler ve zamanla ilgili sayısız türküler ve
şarkılar zamanla insanlar arası ilişkilerin önemli bağıntısını anlatır.
İletişim belli bir zamanda olur ve o zamanla gelen oluşmuş koşullara göre anlam
kazanır. Öğle saatinin yemek tatili zamanı olması ve bu saatteki, örneğin iş
ilişkilerinin "yemek saati ilişkileri" biçimini alması kendiliğinden
olmaz. Günde sekiz saat haftada beş gün çalışma ve sekiz saatten fazla
çalışınca fazla mesai alma, zamanın kendinin ortaya çıkardığı bir oluşum
değildir. Egemenlik mücadelesiyle belirlenen zamanın bölüşümüdür. Zaman
üzerinde yapılan kanlı mücadelelerin dinamik bir sonucudur.
Zaman ekonomik anlamda, hem üretim,
hem dağıtım ve hem de tüketim süreçlerinde büyük önem taşır. Kapitalist
üretimde zaman "kıt" kaynaklardan biri olarak nitelenir ve
teknolojinin amaçlarından önde geleni "zamandan kazanmadır."
Kapitalist için emeğin çalışma zamanı maliyetle ilişkilidir ve amaç çok uzun
çalıştırıp, çok ürettirip, çok az ücret/maaş vermektir. Ücret politikalarının
ana amacı budur. Kapitalist mülkiyet ilişkilerinin sonuçlarından biri de,
çalışma zamanı üzerindeki egemenliktir. Çalışma zamanını örgütlemede kapitalist
sınıf önemli kontrol olanaklarını ve baskı araçlarını elinde tutmaktadır.
20. yüzyılın başında kapitalist iş yerleri zaman kullanımını
kontrol ve işçi yönetimi için "punch-card" geliştirdiler: İşçiler işe
geldiklerinde ve gittiklerinde bu kartı makineye sokup zamanı basardı.
Günümüzde bu "elektronik-el-tanıma" makinesiyle yapılmaktadır. Bu
yolla, hem işçilerin zamanında gelip zamanında işi bırakmaları kontrol edilir,
hem de işçilere "neden bir dakika geç geldin veya işi erken bıraktın"
diye baskı kullanılır. Kiralanmış emeğin ve zamanın sahibi kapitalisttir ve
kullanım biçimini kapitalist kendi çıkarına göre saptar. Emeğin ve zamanın
bağımsızlığı bu bağlamda özgürlüğünü yitirir; kar ve sermaye birikiminin aracı
olur. Emek gibi sosyalleşmiş zaman da kapitalist sermaye tarafından gasp
edilir.
Zaman kesinlikle yerden bağımsız değildir, zamanın anlamı,
örgütlü egemenlik ilişkilerinin olduğu yerden soyutlandığında bu soyutlamanın
amacı ve nedeni belirtilmelidir. Zaman yerden soyutlayıp evrenselleştirilince
genellikle gerçekliğini yitirir. Örneğin kapitalist kuramlarda, "geri
kalmışlık" çizgisel bir gelişmede zaman bakımından geride olma anlamına
kullanılır ve gelişme de modern teknolojileri kullanarak bu "zaman farkını
kapatma" olarak sunulur. Böylece, kapitalist gelişme yere bağımlılıktan
soyutlanır ve evrensel bir zaman süreci içine indirgenir.
Geleneksel olarak kitle iletişiminde, zaman ürünleri üretmede
ve ürünün sunumunda paylaşma ölçüsüdür. Haberin bütün günlük program çizelgesi
içinde belli bir zaman alması ve hava durumu veya siyaset haberlerine haberin
kendisi içinde belli bir zaman ayrılması gibi. Ekonomik alış verişte zaman
reklamcılara kiralanan mübadele değerine sahip mal olur: Zaman paradır.
(Zaman kimin için paradır? Senin için
ne zaman “zaman paradır” ve neden? “Para olan” zamanı kim örgütlemiştir? Senin
için para olan zaman gerçekten senin için para olan zaman mı yoksa yoksun
bırakılmanın üretildiği zaman mı? Bu zamanda üretilen zenginlik ve yoksulluktan
ne tür bir pay alıyorsun? O zaman senin katılmak zorunda olduğun köleliğin
üretildiği bir zaman mı? O zamana katılmama olasılığının getirdiği sonuçlar
neler? Katılmama zamanı kimin için para ve kimin için değil?)
Özlüce zaman insan zamanı olur olmaz sosyalleşir. Yani yansız
ve evrensel bir zaman yoktur, varsa bile soyutlamadır. Sosyal zaman egemenlik
ilişkilerinin bütünleşik bir parçasıdır, gasp edilmiştir ve sömürüde (ve
özgürlük mücadelesinde) bir araçtır. Egemenlik ilişkilerini dinamik bir
mücadele durumu olarak nitelediğimiz için, aynı zamanda, mücadelelerin de temel
bir parçasıdır.