Yaygın VARSAYIMLAR
Egemen tanımlamalar iletişim (=communication) kavramının kökenini, demokrasinin kökeni gibi, eski
Yunan ve Latin dünyasında bulur. Communication
kelimesi iki kök kelimeden oluşur: (1) “ile” “ile beraber” anlamına gelen “com”
(Latince’de “cum”) kelimesi; (2) Birlik anlamına gelen “unio” (Latince’de
“union”) kelimesi. Dolayısıyla, communication
kavramı “ile birleşme” veya “ile beraberlik” anlamını taşır. Aynı kökten
“community” (=cemaat) ve “communion” (=cemaatle birleşme; cemaate aitlik)
kelimeleri gelir. Bu kökten hareket ederek, iletişimin tanımlarına ortaklık,
beraberlik, anlaşma ve paylaşma gibi kavramlar eklenir. Bu eklemeler örgütlü
yapı ve ilişkilerden bağımsız olarak ele alınır. Bu nedenle, beraberlik,
ortaklık, cemaat olma ve cemaate aitlik insanın kendini ve cemaatini üretme
faaliyetlerinden geçerek anlaşılmaya çalışılmaz. Onun yerine, materyal hayatı
üretme gerçeklerinden uzaklaşılarak, iletişim fikirlerin, bilginin veya
duyguların paylaşılması bağlamına indirgenir. Bu yanlıştır, çünkü her insan
ilişkisi ve koşulunda beraberlik, anlaşma ve paylaşma yoktur. .
Hemen her iletişime giriş kitabında, iletişimin “ortak”
kavramından çıktığı ve paylaşmak, alışveriş, göndermek, yaymak, konuşmak, jest,
yazmak, kullanıma koymak, bağ kurmak gibi anlamlar taşıdığı belirtilir. İletişimi
insanları bir araya getirme amacı olan “ortaklık” kavramıyla tanımlama
hatalıdır. Çünkü örneğin konuşma insanları bir araya getirebildiği kadar
birbirinden ayırır. Dille kibar bir şekilde tartışabiliriz veya kavga
edebiliriz. İletişimde aynı anda kendimizi ifade ediyor ve soruşturuyor
olabiliriz (Cherry, 1974:150). Kurulan aitlik, ortaklık ve paylaşma, örneğin
bir mutlak kölelik sisteminin veya serbest kölelik sisteminin (kapitalizmin) getirdiği aitlik,
ortaklık ve paylaşma biçimi olabilir. İş yerinde çalışma ve çalıştırma ile kurulan
ortaklık, doğal olan bir paylaşmayı değil, tek yönlü egemenliği anlatır.
Kapitalist ile emek arasındaki ortaklık ücretli köleliğin ve artı-değerin
gaspının oluşturduğu sahte bir karşılıklı-bağımlılık demektir.
Paylaşma sözcüğü, ortaklaşalık, cemaat, anlaşma ve dayanışma
gibi sözcüklerle birlikte “tek yanlı” bir anlamla yüklenmiştir. Gerçekte
paylaşma aynı anda birbirine zıt iki anlama sahiptir. Birinci anlam hepimizin
bildiği egemen anlamdır. Bu bağlamda paylaşmada benzerlik ve ortaklık vardır.
İhmal edilen ve gözden uzak tutulan ikinci anlam bunun tam tersidir. İkinci
anlamda, paylaşma bir şeyi parçalara ayırma ve aramızda bölüşme anlamınadır.
İşte bu bağlamda paylaşma üretim biçimi ve ilişkilerine bağlı olarak gelen
farklılıkları, baskıyı, güce sahiplik ve güç uygulamasını, kaynakların ve gücün
dengesiz dağılımı ve sömürüyü anlatır.
Tanımlamaların hemen hepsi açık veya kapalı olarak iletişimi
bir süreç olarak ele alır. Fakat “süreç” farklı biçimlerde anlamlandırılır:
Süreç, zaman ve yer içinde mesaj göndericilerini ve
alıcılarını bağlama hizmetini gören faaliyettir (Dillman, 1999). İletişim sürekli eylemler dizisini içeren bir süreçtir.
Bu süreç yoluyla iletişimsel etkileşim mümkün olur. Süreçte iletişim değişen ve
tekrarlanamayan karşılıklı ilişkiler olarak ortaya çıkar. İnsanlar, çevreler,
beceriler, tutumlar, deneyimler, statüler ve duygular arasındaki ilişkiler, bir
iletişimde kimin ne ve ne zaman yapacağını belirler. İletişim ilişkilerde ve
iletişim çabalarında süreklilik sağlar.
İletişim enformasyon veren süreçler bakımından tanımlandığında,
hem enformasyon hem de onu taşıyan süreç incelenebilir (Dervin,1993). İletişim
enformasyon verme, eğitme, ikna etme ve eğlendirme sürecidir. Enformasyon veren
iletişim süreci dört adımdan oluşur: enformasyona ilgiyi çekme, kabul ettirme,
yorum yaptırma ve ileride kullanmak için depolama. Eğitimsel iletişim de,
enformasyon vermede olduğu gibi, dikkat, ilgi, kabul, yeterli yorumlama ve
öğrenme gerektirir. Enformasyonsal ve eğitimsel iletişim öğrenme üzerinde
çalışır, ikna iletişimi "ikna etmek isteyenin görüşünü/istemini
tutma" üzerine vurgu yapar (Schramm ve Roberts, 1971:38, 41, 43, 47).
Gönderen-mesaj-alıcı tanımlamasında, süreç, ardı ardına gelen
(birbirini takip eden) sürekli iletişim faaliyeti demektir. Shannon ve Weaver,
Lasswell ve benzerlerinin anlayışına göre, iletişim kaynaktan bilgi toplama,
mesaj hazırlama, mesaj gönderme, mesaj alma, mesaj anlama, geri-besleme ve etki
süreçlerini içerir. Dikkat edilirse, bu anlayışta süreç doğrusal bir karaktere
sahiptir: Gönderen ile süreç başlar ve mesaj gönderme, alma, geri besleme ve
etkiyle tamamlanır.
İletişimi sembollerle yapılan etkinlik olarak tanımlayanlar
için, iletişim süreci insanlar arasındaki sembollerle yapılan ilişkileri
içerir. Bu anlamda, hem gönderici hem de alıcı mesaj göndermekte ve almaktadır.
Dolayısıyla, gönderici-alıcı farkı ortadan kalkmaktadır. İletişimdeki herkes
iletişimci olarak görülür.
İletişimi alışveriş (transaction) olarak ele alanlar için,
süreç karşılıklı mübadeleyi içerir. Bu şekilde ele alınsa bile, egemen yaklaşımlar
iletişim sürecinde insan psikolojisi üzerinde dururlar ve farklı düşünsel veya
davranışsal olaylarla ilgilenirler: Örneğin, konuşanın ne söylediği bir olaylar
setidir ve dinleyicinin ne anladığı bir diğer settir. Eğer bu olaylar yakından
ilişkiliyse, iletişimin olduğu söylenir (Miller, 1973:5).
İletişim bütün duyuları içeren çok-duyulu sürekli olan bir
süreçtir. İletişimde kullanılan kelimeler doğal ve karşılıklı bağımlılıktaki
bir çevrede olur. Bütün vücut, kişisel görünüm,
jestler, duruş, sesin kalıbı ve tonu ve diğer duyusal faaliyetlerden geçerek bu
çevreye kelimeleri sağlar. İletişimde karmaşık ilişkiler, iletişim sürecinde
kullanılan çeşitli duyusal faaliyetler içinde çalışır. Bu ilişkiler sosyal
ilişki için gerekli anlamları kontrol eden yapılarda aktiftir
(Birdwhistell,1970, aktaran Silverstein, 1974:203).
Íletişim daima değişir ve değişimi etkileme kabiliyetine
sahiptir.
İletişim sürecinde iletişim sürekli bir olgu olarak ele alındığında, iletişim
ilişkilerimizde ve iletişim gayretlerimizde süreklilik sağlar. Dolayısıyla,
iletişim temel bir sosyal süreçtir. Her kültürel kalıp, her sosyal davranış
açık veya örtülü bir şekilde iletişim içerir (Sapir, 1930, aktaran Schramm ve
Roberts, 1971:5).
Eleştiri: Gerçi iletişimi süreç olarak ele almak incelemede
ve anlamada kolaylık getirir. Süreç kavramında daima bir başlangıç ve sonuç
olduğu (veya öyle ima ettiği) için, iletişim bu tür anlamlandırıldığında,
sadece bir anlık kesit ele alınır. Bunun anlık bir kesit olduğu unutulur ve
iletişim bu anlık kesite indirgenir. Bunun sonucunda iletişim konusunu yanlış
anlamlandırma olasılığı büyük ölçüde artar. Enformasyon teorisinde mesaj
anlamlı, tesadüfi olmayan sinyaldir. Genel kullanımda mesaj gönderenin
gönderdiği sinyal, söz, yazıdır. Irak’ın işgalinde Bağdat’ın kafasına
yağdırılan füzeler sadece füze mi? Birbirine sarılan iki sevgilinin dokunuşunda
gönderen ve alan kim? Birbirini tutan iki elin “söylediği” ne ve nasıl
söylüyor?
İletişim egemen yaklaşımlarda mesaj gönderme ve alma sistemi
olarak tanımlanır. Bu varsayımda üç önemli öğe öne çıkmaktadır: (1) Mesaj
gönderme ve alma, (2) sistem ve (3) iletişimin sistemdeki rolü.
(1) Mesaj gönderme ve
alma
Mesaj en yaygın anlamıyla gönderilen iletidir; söylenen bir
söz, bir yazı, bir görüntü veya bir işarettir. Enformasyon teorisinde mesaj
gönderenin gönderdiği sinyaldir. İletişimin sembollerle ilişki olarak
tanımlandığı yaklaşımda, mesaj şifrelenmiş kelimelerdir.
Eleştirel yaklaşımlarda, normal koşullarda, yani direnişin egemenliği pek
rahatsız edemediği koşullarda, mesaj kapitalist pazarın tatlı dille satış
iletisidir. Bu tatlı dil çalışmayınca veya direniş olunca, baskı ve zorlama
iletişiminin mesajları başlar.
Aslında, mesaj, yer ve zamandaki örgütlü ilişkiler dışında
bağımsız ve özgür bir karaktere sahip değildir. Mesaj iletenin amacını ve
arzuladığı sonucu taşır. Özel teşebbüs sisteminin televizyon programlarında
olduğu gibi, ileti, bazen, daha önemli iletileri iletmek için kullanılan
"yemdir." Kapitalist kitle iletişim anlayışında ileti "mesajlar"
(haber, program, eğlence, spor) içine hapsedilmiştir. Bu hapsetmeyle, mesaj
yansızlaştırılır, normalleştirilir ve genellik karakteri verilir. Kitle
iletişiminde mesaj (1) hem kendisi alınıp-satılan maldır (bir film, tv
programı, cd), (2) hem de alınıp-satılana yapısal bakımdan bağımlı bilinç
yönetimi biçimlendirmesidir (örneğin, programın içeriği).
İletişimde ilişkinin karakterini belirleyen şey, arzulanan
biçimde iletilen mesaj değildir; somut ilişkilerin olduğu somut çıkarlar
düzenidir. Sinemaya biletsiz girilemez; evde herkes her istediği şekilde
davranamaz; herkes her yerde her istediğini yapamaz; bir iş yerinde baskı yapan
bir patrona veya patronun yüksek maaşlı yönetici-kölesine hak ettiği karşılık
verilemez; kimse artan fiyatlara karşı bir şey yapamaz, istemese de fiyatları
kabul etmek zorunda kalır. Özlüce, her yer ve zamanda herkes istediği mesajı
göndererek veya bir mesaja karşılık vererek istediği davranışı gösteremez.
(2) Sistem
Sistem kavramının tanımı her dünya görüşü için aynı değildir.
İdeolojik çerçeveye veya bilimsel yaklaşıma göre farklılıklar gösterir. Benzer
kuramsal temelden hareket eden iki tanıma göre:
(a)
Sistem birbiriyle bağıntılı veya
birbiriyle ilişkili parçaların toplamıdır. Aynı zamanda, bu parçalar sistemi
çevreleyen çevreyle bağıntılıdır. Sistemler çevresiyle etkileşimdedir. Bunun
anlamı çoğu sistemler sürekli değişirler. Bu değişiklikler zaman aldığı için,
bir sistem belli bir biçime sahiptir diye tanımlanamaz.
(b)
Sistem, bir bütünü oluşturmak için
bağımsız bir şekilde hareket eden parçaların birleşimidir. İletişim süreci bir
sistemdir ve gerekli öğeler ilişkiye geçtiğinde iletişim olur. Eleştiri: Bağımsız
bir şekilde hareket eden faktörler nasıl olur da bir bütünü oluşturabilirler?
Bir bütünü oluşturabilmek için faktörlerin aralarında bağ olması gerekmez mi?
Bağımsız hareket eden ajanlar hangi koşullar olmalı ki bir bütünü
oluşturabilsinler?
İnsanın biyolojik yapısı sistemler ve alt-sistemlerden
oluşur; bu sistemler görevsel bir şekilde çalışarak bireyin fiziksel varlığının
sürmesini sağlar. İnsanların belli üretim biçimleri ve ilişkileriyle
biçimlendirdiği örgütlü toplumsal yapısı da bir çok sistem ve alt-sistemlerden
oluşur. Sistem örnekleri: kan dolaşımı ve sindirim sistemi; yasal sistem; medya
sistemi; ekonomik sistem. Bir sistemin parçaları birbiriyle bağıntılıdır. Bunun
anlamı bir parçada herhangi bir nedenle değişim olursa, en azından bir diğer
parça değişir. Doğal olarak, ikinci parça değişir değişmez, bir diğer parça
değişir. Bu sistem anlayışı taşıma kemeri (transformation belt) yaklaşımına
benzemiyor mu? Bir iletişim başlıyor, o birini etkiliyor, o bir diğerini;
böylece zincirleme mekaniksel bir değişim süreci meydana geliyor.
Özlüce bir sistem genel olarak dört öğeden oluşur: Eleştiri: Şunu
aklımızdan çıkarmayalım: Somut durumları düşünmeksizin bu tür genelleştirmeler
yaparsak, gerçeklikten uzaklaşırız. Bu nedenle, sistemin öğeleriyle ilgili
sunumun hangi sistemde geçerli ve hangi sistemde geçersiz olduğunu belirlemek
için somut sistemleri ve durumları ele alarak düşünelim.
Nesneler: Nesneler
sistemi oluşturan parçalardır. Bu nesneler
sistemin doğasına göre, fiziksel, soyut ya da her ikisi olabilir.
Özellikler:
Özellikler sistemin ve objelerin
sahip olduğu niteliklerdir.
İçsel ilişkiler: Sistemin nesneleri arasında
ilişkiler vardır. Bu ilişkilerin karakteri sistemin niteliğini belirler. Nesneler
arasındaki ilişkiler ortak etkiler ve sınırlar ima ederler.
Çevre: Sistem boşlukta var olmaz, bir
çevreye sahiptir (Littlejohn, 1992:41). Eleştiri: Önce herhangi bir sistem
düşünün; sonra sistemdeki objeleri, objeler arasındaki ilişkileri, sistemin
çevresini ve sistemdeki sürekli değişimi açıklayın. Ardından eleştiri sunun. Yukarıdaki
sistem açıklamasına insanın sinir sistemi ve karayolu sistemi örnekleri
verilebilir:
Gönderici, sinyal, kanal, alıcı, hedef, geri besleme
modeliyle veya benzer şekilde mesajı şifreleyen gönderici ve aldığı şifreyi
çözen ve anlamlandıran alıcı modeliyle iletişimi anlamlandırma sürecinde
iletişim konuştuğumuz zaman veya bir mesaj gönderdiğimiz zaman vardır; ve
konuşmadığımız zaman veya bir mesaj göndermediğimizde yoktur. Bu anlayışa göre,
birine telefon edip “merhaba” diye konuşmaya başlandığında iletişim olmakta ve
konuşma “sağlıcakla kal, hadi Allahaısmarladık” dedikten sonra telefon
kapatıldığında, iletişim bitmektedir.
Evet, o telefon ilişkisi son buluyor ama, aslında ilişki ve iletişim devam
ediyor. Telefonu eve aldığımız andan itibaren ilişkisel bağlam kurulmuş ve
iletişim süreçleri harekete geçirilmiş olmaktadır. Bazen insan telefonun
çalmasını istemez, çünkü kötü veya tedirgin edici bir haber beklentisindedir.
Bazen telefon çalsın diye can atar. “Sana hemen telefon edeceğim” diyen
sevdiğinden, telefon bekler ve telefon çalmaz. Gözü hep telefondadır. Yani,
çalmayan telefonun anlamları vardır ve bağlama göre değişir. Her pazartesi
sabah sevdiğiniz kişi sizi görmeye geliyorsa ve o pazartesi gelmediyse, bu
davranış kalıbının (her hafta pazartesi gelmenin) ihlal edilmesi veya düzenli
gelişin birden kesilişi, kesilmeyişi kadar anlamlı ve gerçektir. Bu kesiliş de
kesilmeyiş gibi bir iletişimdir. Dolayısıyla, iletişimi kesintili, aralıklı,
başlayıp biten bir süreç olarak ele alma belli mekaniksel iletişimler için
(örneğin radyo sinyali gönderme ve alma, telgraf sinyali gönderme ve alma)
geçerli olabilir, fakat sosyal iletişim için anlamını yitirir; çünkü sosyal
iletişimde kesinti, aralık, sessizlik ve suskunluk da iletişimi anlatır.
Ne tür bir açıklamayla gelinirse gelinsin, iletişim insanın
toplumsal var oluşunun bir gereğidir. Dolayısıyla, toplumsal örgütlenme biçimi
ve ilişkileriyle gelen toplum yapısına uygun bir iletişim sistemi oluşur.
Özlüce, iletişim sistemi örgütlü yaşamın tarihsel gelişimi ve doğasından farklı
bir karaktere sahip değildir.